Minh bạch truy xuất nguồn gốc để sầu riêng bước ra thế giới

Muốn đi xa phải minh bạch nguồn gốc

Theo Hiệp hội Rau quả Việt Nam (Vinafruit), xuất khẩu rau quả năm 2025 được dự báo đạt khoảng 8,59 tỷ USD, tăng gần 20% so với năm trước. Trong cơ cấu đó, sầu riêng chiếm gần 50% giá trị, khẳng định vị thế “vua trái cây” không chỉ trên thị trường nội địa mà cả trong cán cân thương mại nông sản Việt Nam. Đáng chú ý, sau giai đoạn căng thẳng liên quan đến dư lượng vàng O, cadimi, sầu riêng Việt đã nhanh chóng phục hồi nhờ siết chuẩn đầu vào và kiểm soát chất lượng.

Trao đổi với phóng viên Báo Công Thương, ông Đặng Phúc Nguyên - Tổng thư ký Vinafruit cho hay, bài học vàng O từng khiến nhiều lô hàng chững lại, nhưng chính cú huých ấy buộc doanh nghiệp phải thay đổi, tiêu chuẩn hóa quy trình, xây dựng niềm tin với thị trường nhập khẩu.

Xuất khẩu sang Trung Quốc bật tăng trở lại, thậm chí vượt kỳ vọng, giúp Việt Nam tiếp tục giữ lợi thế cạnh tranh với Thái Lan, một đối thủ mạnh cả về sản lượng, thương hiệu lẫn kinh nghiệm.

Tuy nhiên, khi Tổng cục Hải quan Trung Quốc (GACC) ban hành danh mục 5 loại dịch hại buộc phải kiểm soát, yêu cầu làm sạch, phân loại, đóng gói theo tiêu chuẩn truy xuất minh bạch, bài toán không chỉ nằm ở kỹ thuật nông nghiệp mà là quản trị chuỗi bằng dữ liệu số. Kỷ nguyên bán hàng bằng chữ tín, kinh nghiệm truyền miệng đã lùi lại phía sau.

Ngày 26/12, Bộ Nông nghiệp và Môi trường công bố Hệ thống truy xuất nguồn gốc nông sản Việt Nam, chọn sầu riêng làm sản phẩm thí điểm từ 1/1/2026 - 30/6/2026. Hệ thống lần này được xây dựng theo hướng liên thông dữ liệu, định danh sản phẩm bằng eID và chữ ký số, tích hợp tem xác thực điện tử (QR/NFC/RFID) của Bộ Công an.

Người tiêu dùng chỉ cần đưa điện thoại quét tem trên quả sầu riêng là có thể xem toàn bộ hành trình của sản phẩm: từ vùng trồng, nhật ký chăm sóc, thu hoạch, đóng gói đến kiểm nghiệm. Minh bạch tuyệt đối, đó là điều thị trường quốc tế đang đòi hỏi.

Hiện có 6 doanh nghiệp xuất khẩu tham gia thử nghiệm hệ thống. Trong giai đoạn thí điểm, bộ sẽ đánh giá chi phí vận hành, độ chính xác dữ liệu, tính thuận tiện cho nông dân và doanh nghiệp trước khi mở rộng áp dụng toàn ngành từ 1/7/2026.

Đại diện Công ty Cổ phần Technology Convergence Corporation (Netacom), đơn vị triển khai cho biết, hệ thống có thể tự động chuyển ngữ, hỗ trợ nhập khẩu từ Trung Quốc, châu Âu hay Mỹ tiếp cận thông tin dễ dàng hơn. Khi minh bạch trở thành ngôn ngữ chung, rào cản thị trường giảm xuống, gian lận thương mại bị chặn từ gốc, thương hiệu quốc gia sẽ được bảo vệ. Với sầu riêng, mặt hàng có giá trị cao, rủi ro lớn, minh bạch không còn là lựa chọn mà là tấm hộ chiếu bắt buộc để thông quan niềm tin.

Truy xuất nguồn gốc để tạo giá trị

Nhìn ở góc độ thị trường, triển khai truy xuất nguồn gốc đồng nghĩa chuyển từ tăng trưởng theo lượng sang tăng trưởng theo chất. Một quả sầu riêng khi được gắn mã số vùng trồng, nhật ký chăm sóc, thời điểm thu hoạch, quy trình đóng gói… sẽ trở thành sản phẩm có “danh tính”. Và khi đã có danh tính, giá trị thương mại không còn gắn vào cân nặng mà chuyển sang giá trị truy xuất, thứ mà người mua sẵn sàng trả cao hơn.

Điều này cũng mở ra kỳ vọng đưa sầu riêng Việt sang những thị trường khó tính hơn như Mỹ, EU, Nhật Bản, Hàn Quốc… nơi tiêu chuẩn gắt gao nhưng giá trị thu về cao hơn rất nhiều.

Để có thể bước vào nhóm thị trường này, ngành hàng cần đảm bảo 5 điều kiện cốt lõi: chuẩn hóa sản xuất theo tiêu chuẩn quốc tế; quản trị vùng trồng bằng dữ liệu số; kiểm soát dư lượng hóa chất; minh bạch từng lô hàng và từng quả; tuân thủ tuyệt đối quy định thị trường nhập khẩu. Chỉ khi đó, chúng ta mới chuyển từ xuất khẩu thô sang xuất khẩu có thương hiệu, điều mà Thái Lan đang làm rất tốt suốt nhiều năm qua.

Tại Hội nghị “Bộ trưởng Nông nghiệp lắng nghe nông dân nói” diễn ra ngày 01/11, bà Phạm Thị Lý - Giám đốc Trung tâm Doanh nghiệp Hội nhập và Phát triển (IDE), thuộc Hiệp hội Doanh nghiệp nhỏ và vừa Việt Nam từng đề xuất giải pháp truy xuất nông sản. Và chỉ hơn một tháng sau, hệ thống thí điểm được thông qua.

“Đó là câu trả lời bằng hành động”, bà Lý nhận xét và nhấn mạnh, đây là tín hiệu tích cực cho doanh nghiệp và nông dân khi bộ chọn triển khai từ sản phẩm có kim ngạch lớn nhất.

Theo các chuyên gia, lợi ích của truy xuất không chỉ dành cho cơ quan quản lý mà cả doanh nghiệp và người mua. Với người tiêu dùng, việc tra cứu nguồn gốc nhanh chóng, minh bạch, miễn phí giúp bảo vệ quyền lợi khi xảy ra sự cố an toàn thực phẩm, xác thực hàng chính hãng, hạn chế hàng kém chất lượng, tăng niềm tin khi lựa chọn sản phẩm. Minh bạch dữ liệu đã trở thành “vốn liếng mềm” giúp doanh nghiệp lớn nhanh.

Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Trần Đức Thắng khẳng định, mục tiêu xa hơn là để người Việt dùng hàng Việt an toàn, truy xuất được nguồn gốc, không chỉ phục vụ xuất khẩu mà cả tiêu thụ nội địa. Thí điểm với sầu riêng chỉ là bước mở đầu cho lộ trình mở rộng sang nhiều mặt hàng nông sản chủ lực khác.

Giữ được “ngôi vương” xuất khẩu không phải nhờ sản lượng lớn nhất, mà nhờ đi trước bằng minh bạch, quản trị chuẩn mực, dữ liệu hoá sản xuất. Khi mỗi quả sầu riêng đều có “hộ chiếu thông tin”, đường ra thế giới sẽ rộng hơn, giá trị mang về lớn hơn, nông dân hưởng lợi nhiều hơn.

Chặng đường phía trước không dễ, nhưng cú hích từ thí điểm truy xuất cho thấy, ngành sầu riêng đã chọn đúng hướng. Nếu làm nhanh, làm thật, làm tới nơi, chúng ta không chỉ bán sầu riêng mà bán niềm tin, bán tiêu chuẩn. Và niềm tin luôn là hàng hóa đắt giá nhất trên bàn đàm phán thương mại toàn cầu.

Sầu riêng đang đóng góp gần một nửa kim ngạch xuất khẩu rau quả, dự kiến đạt 4 tỷ USD năm 2025. Nhưng để trái ngon Việt Nam không chỉ “bùng nổ một mùa” mà bền vững trên bàn ăn thế giới, câu chuyện truy xuất nguồn gốc, minh bạch dữ liệu đang trở thành thước đo năng lực cạnh tranh chứ không chỉ là yêu cầu kỹ thuật. Hệ thống truy xuất sầu riêng thí điểm từ 2026 vì thế được xem như “bước ra biển lớn bằng hộ chiếu xanh”.