Hạt nếp Cay Nọi biến giấc mơ no ấm của người vùng biên thành sự thật

"Bỏ túi" hàng chục triệu mỗi vụ

Sáng sớm những tháng cuối năm, trên những thửa ruộng bậc thang tại bản Pùng, xã Quang Chiểu lại rộn ràng tiếng cười nói của bà con thu hoạch lúa nếp Cay Nọi (nếp nương Lào). Bà con phấn khởi vì từ ngày đưa giống nếp này về bản, nhiều gia đình đã thoát được nghèo.

Anh Hà Văn Yêu, một nông dân tại bản Pùng không khỏi phấn khởi khi gùi bó lúa vàng óng trên lưng. Vụ mùa 2024, gia đình anh thu hoạch 4,5 tấn thóc từ 12 sào lúa nếp Cay Nọi. Sau khi bán 3 tấn lúa nếp với giá 14 triệu đồng/tấn, anh thu về hơn 40 triệu đồng, số còn lại đủ làm lương thực cho cả năm.

Tuy nhiên, năm nay, do ảnh hưởng của các cơn bão số 3, 5, 10, một phần diện tích lúa bị đổ, sản lượng dự kiến giảm xuống còn khoảng 3,5 tấn. Dù vậy, anh Yêu vẫn lạc quan, dự định bán 2 tấn với giá 15 triệu đồng/tấn và giữ lại phần còn lại cho gia đình.

Nhờ cây lúa nếp Cay Nọi cuộc sống của gia đình anh Yêu đã thoát được nghèo và ngày càng khấm khá hơn. Anh chia sẻ, gia đình có đủ lương thực quanh năm, tiền bán lúa giúp anh sắm sửa cho con cái đi học và có một khoản tiết kiệm phòng khi ốm đau.

Không chỉ gia đình anh Yêu, nhiều hộ dân khác tại bản Pùng như gia đình chị Lương Thị Nồng, cũng có thu nhập hàng trăm triệu đồng từ việc trồng và kinh doanh nếp Cay Nọi.

Chị Nồng cho biết, lúa nếp Cay Nọi có nguồn gốc từ Lào, thân cao hơn 1m và có ba loại: Cay Nọi đỏ, Cay Nọi trắng và Cay Nọi đen. Khác với lúa nước, nếp nương chỉ cho thu hoạch một vụ mỗi năm, thường được cấy từ tháng 5 âm lịch và thu hoạch sau 5 tháng.

Đặc biệt, lúa chín không đồng loạt nên phải thu hoạch 2-3 lần. Hạt gạo Cay Nọi tròn, mẩy, thơm đặc trưng, nhanh chín và dẻo khi chế biến, rất được người tiêu dùng ưa chuộng. Ngoài canh tác, gia đình chị Nồng còn thu mua hàng trăm tấn thóc của bà con trong bản để xay xát và bán ra thị trường.

Chị Lương Thị Nồng, sáng lập HTX Nông lâm Chung Thành chia sẻ: “Ngày trước, bà con trồng chỉ để ăn, chẳng ai nghĩ đem bán. Giờ có HTX bao tiêu, gạo Cay Nọi được đưa xuống tận Hà Nội, đi Đà Nẵng. Bà con mừng lắm, vì lúa nhà mình giờ có tên, có tem, có thương hiệu”.

Toàn xã thu nhập hơn 20 tỷ từ nếp Cay Nọi

Ông Lê Văn Hiếu, Chủ tịch UBND xã Quang Chiểu cho biết, lúa Cay Nọi là cây trồng truyền thống của đồng bào Thái, với tổng diện tích khoảng 335ha trên toàn xã. Giống lúa này có khả năng chịu hạn tốt, phù hợp với điều kiện khí hậu, thổ nhưỡng vùng núi cao, mang lại giá trị kinh tế cao gấp 1,5 lần các loại lúa khác.

Giống nếp Cay Nọi có nguồn gốc từ Lào, gồm ba loại: Cay Nọi đỏ, Cay Nọi trắng và Cay Nọi đen. Hạt tròn mẩy, vàng óng, dẻo thơm, hương vị chỉ có ở vùng biên.

Từ khoảng tháng 6 hàng năm, người dân địa phương bắt đầu gieo mạ và cấy ở chân ruộng bậc thang thấp. Đến cuối tháng 10, đầu tháng 11 sẽ là khoảng thời gian thu hoạch.

Bình quân 1ha nếp Cay Nọi cho sản lượng khoảng 5 tấn. Với tổng diện tích trên, năm nay, toàn xã Quang Chiểu dự kiến thu hoạch hơn 1.600 tấn thóc. Với giá bán trung bình từ 12 đến 15 triệu đồng/tấn, bà con trong xã sẽ có hơn 20 tỷ đồng từ bán lúa.

Nhờ HTX làm cầu nối, mỗi năm hàng trăm tấn nếp được thu mua, đóng gói và phân phối ra thị trường. Năm 2023, sản phẩm “Gạo Cay Nọi Quang Chiểu” được công nhận OCOP 3 sao của tỉnh Thanh Hóa, đánh dấu bước chuyển từ sản phẩm truyền thống sang hàng hóa đặc sản, mở ra hướng đi bền vững cho vùng cao.

Không dừng lại ở đó, xã Quang Chiểu phối hợp với Trung tâm Nghiên cứu Khoa học và Công nghệ – Trường Đại học Hồng Đức triển khai dự án phục tráng giống nếp Cay Nọi trên diện tích 0,8 ha. Theo cán bộ kỹ thuật, giống lúa bản địa này có tiềm năng phát triển vùng hàng hóa lớn nếu được chọn lọc, giữ nguyên gen quý, cải thiện năng suất và chất lượng hạt.

Ông Triệu Minh Xiết, Bí thư Đảng ủy xã Quang Chiểu nhấn mạnh: “Phát triển cây nếp Cay Nọi không chỉ là câu chuyện nông sản, mà là định hướng trọng tâm trong phát triển kinh tế địa phương. Xã đặt mục tiêu vừa bảo tồn giống lúa bản địa, vừa xây dựng thương hiệu nếp hàng hóa đặc sản, tạo sinh kế bền vững cho bà con”.

Hiện nay, Quang Chiểu đã quy hoạch vùng trồng tập trung, gắn sản xuất với chế biến, xây dựng nhãn hiệu chứng nhận, tiến tới nâng cấp OCOP 4 sao. Mỗi hạt nếp Cay Nọi không chỉ góp phần xóa đói giảm nghèo mà còn kể câu chuyện về một vùng đất biết giữ gìn bản sắc trong hành trình phát triển.